Հրանտ Ազարումյան

Շրջակա միջավայրի վրա մարդու բացասական ազդեցությունը կտրուկ աճել է արդյունաբերության զարգացման արդյունքում:
1. Վառելանյութերի այրման հետևանքով մթնոլորտ են արտանետվում գազեր: Ածխաթթու գազի պատճառով առաջանում է «ջերմոցային էֆեկտ», ինչի հետևանքով մոլորակի մթնոլորտի ջերմաստիճանն աճում է:

2. Ծծմբի և ազոտի օքսիդների պատճառով առաջանում են «թթվային անձրևները»:
Ավտոմեքենաների, ինքնաթիռների, հրթիռների շարժիչներում բենզինի և այլ նավթանյութերի թերայրման հետևանքով մթնոլորտ են արտանետվում մեծ քանակությամբ թունավոր գազեր՝ ածխածնի օքսիդներ` CO, CO<sub>2</sub>, ծծմբի օքսիդներ` SO₂, SO₃, ազոտի օքսիդներ` NO, NO<sub>2</sub>։   Մթնոլորտում այս գազային նյութերը, որոշակի պայմաններում միանալով ջրին, վերածվում են մեզ արդեն ծանոթ թթուների՝ ծծմբային թթվի` H₂SO₃, ծծմբական թթվի` H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>, ազոտական թթվի` HNO₃ և այլն, որոնք անձրևների հետ վերադառնում են երկրագնդի մակերևույթ։
Դրանք կարող են տարածվել մեծ հեռավորությունների վրա և տեղալ այլ երկրներում:
Թթվային անձրևները մեծ վնաս են հասցնում կենդանի և անկենդան բնությանը, շինություններին:«Թթվային անձրևներին» ծանոթ է Ալավերդու բնակչությունը:

3. Բնությունը, շրջակա միջավայրն աղտոտող առավել վտանգավոր նյութերից են ծանր թունավոր մետաղները, հատկապես՝ սնդիկը, կապարը, կադմիումը, թալիումը, որոնք կուտակվում են մարդու օրգանիզմում և առաջացնում մի շարք հիվանդություններ: Դրանք մարդու օրգանիզմ կարող են ներթափանցել աղտոտված ջրի և սննդի միջոցով: Այդ հիվանդություններն արտահայտվում են տարբեր խանգարումների ձևով:

4. Վտանգավոր են նաև բույսերի վնասատուների և հիվանդությունների դեմ պայքարի միջոցները՝ պեստիցիդները և հերբիցիդները: Տարեկան մի քանի տոննա պեստիցիդներ և հերբիցիդներ թափանցում են ծովային և հողային էկոհամակարգեր:  

5. Ահռելի վնասներ են հասցվում բնությանը, երբ նավթատարները, նավթ տեղափոխող նավերը (տանկերները) կամ նավթահանող պլատֆորմները վթարի են ենթարկվում: Դրանց հետևանքները դժվար են վերացվում:

Օրինակ՝ խոշոր աղետ տեղի ունեցավ 2010 թ. ապրիլի 20-ին՝ Մեքսիկական ծոցում տեղակայված British Petroleum ընկերության նավթաշտարակում պայթյունի հետևանքով, երբ ծով արտանետվեց 800 միլիոն լիտր նավթ, իսկ նավթային բծի մակերեսը կազմեց 28 հազար կմ²: Այս աղետի հետևանքները մինչ օրս վերացված չեն: Նկարում պատկերված են ծովի մակերեսին նավթային բծերը (նկարահանված է տիեզերքից):

Լրացուցիչ տնային առաջադրանք

Պատասխանել հարցերին

1. Հողի ու ջրի ,թռչունների ու ձկների ,վայրի գազանների պահպանման համար ի՞նչ միջոցներ են ձեռնարկվում:
   
   Այդ նպատակով ստեղծելով անտառներ, կանաչ պուրակներ և արգելոցներ:
2. Որո՞նք են թթվային անձրևների առաջացման պատճառները,և ի՞նչ հետևանքներ կարող են դրանք ունենալ:
   
   Մթնոլորտում այս գազային նյութերը, որոշոկի պայմաններում միանալով ջրին վերածվում են մեզ արդեն ծանոթ թթուների՝ ծծմբական թթվի (H₂SO₄), ազոտական թթվի (HNO₃) և այլն, որոնք անձրևների հետ թափվում են երկրագդի ամկերևույթի վրա: Թթու պարունակող անձրևները կոչվում են թթվայի արձրևներ:
3. Ինչու՞ չի կարելի այրել կենցաղային աղբը:

Աղբի այրումից առաջանում են շատ թունավոր նյութեր, դրա համար էլ այն չի կարելի այրել:

Առաջադրանք 1

Պատմական սկզբնաղբյուրներ-Սիրելի սովորողներ,  ժամանակի մեքենայով եկեք ճամփորդենք հին աշխարհի պատմության էջերով: Անցյալի քիչ, թե շատ ամբողջական պատկերը վերականգնելու համար պատմագետներն օգտվում են պատմական սկզբնաղբյուրներից:

1.Ինչ են ուսումնասիրում, բացահայտում, ծանոթանալ հետևյալ տեսակետին, ամփոփել մի քանի նախադասությամբ:

• հնագետները ,
  
  Անկասկած, միշտ եղել են մարդիկ, ովքեր հետաքրքրված են եղել անցյալի նյութական մնացորդներով, սակայն հնագիտությունը որպես գիտություն սկզբնավորվել է 15-16-րդ դարերում Եվրոպայում։
• ազգագրագետները,
  
  Պատմագիտական գիտություն, որն ուսումնասիրում է ժողովուրդներին, նրանց ծագումնաբանությունը, վերաբնակեցման կազմը, նյութական և հոգևոր մշակույթը, համայնքային առանձնահատկությունները, այդ թվում նաև կենցաղը, սովորույթները, տեղաշարժերը, ազգային առանձնահատկությունները և դրանց պատմամշակութային առնչությունները։
• դրամագետները
  
  Սկզբնաղբյուրների երրորդ խումբն առնչվում է հասարակության տնտե սական կյանքի ուսումնասիրությանը ապրանք, դրամ, շուկայական գներ, առևտուր և այլն: Այդ դիտանկյունից մեծ կարևորություն ունի գիտության մեկ այլ բնագավառ, որը կոչվում է դրամագիտություն:

2. Ընտրել ստորև ներկայացված ենթավերնագիրներից մեկը ներկայացնել ձեր պատումը մեկ էջի սահմանում:

1.«Ներկայացնել, համեմատել մարդու առաջացման վարկածները»

2.«Հնագիտությունը անցյալի իմացության վարկած»

3.«Գրավոր աղբյուրներ. հավատալ, թե՝ ոչ»

4.«Ազգագարական գիտելիքները բացահայտում են անցյալը»

Օժանդակ աղբյուրներ՝

Պատմական աղբյուրներ

Աղբյուրագիտություն

Հնագիտություն, Հնագիտական ժառանգություն և համայնք

Ժայռապատկեր

«Որտեղից են հայտնվել մարդիկ, երբ մարդիկ դեռ չկային»

«Որտեղից, ինչպես հայտնվեց մարդը Երկրի վրա- 5վարկած»

«Մարդու, հասարակության և մշակույթի առաջացումը. տեսություններ և վարկածներ»

«Находки археологов за 2020 год, которые смогли изменить историю»

Վ/ֆ «Մարդու առաջացման պատմությունը»

Գ/ֆ «Բանական մարդը»

Լրացուցիչ աշխատանք-կատարել ուսումնասիրություն

Անցյալը 21-րդ դարի պատուհանից

1. Հնագույն քաղաքակրթություններ
   1. Լեմուրիա
   1.2. Հիպերբորեա
   1.3. Ատլանտիդա

Առաջադրանք 1

Սովորել պատմել

Պատմական բառարանում դուրս գրել անծանոթ բառերը, հասկացությունները

Մի քանի նախադասությամբ ներկայացնել.

• ինչի մասին էր նյութը
  
  Նյութը Հայ ժաղովրդի պատմագրության մասին էր։
• ինչ նոր բան սովորեցիր
  
  Սովորեցի որ Հայկական Բուն տոմարը սկիզբ է առել Ք․ա․ 2492 թ․ օգոստոսի 11:
• որ հատվածն էր առավել տպավորիչ, հիմնավորիր
  
  Ինձ համար տպավորիչ է, թե Հար ժաղովրդի պատմությունը ինչ վաղեմի ժամանակներից է սկիզբ առել։

241. Կառուցե՛ք տարված ուղղի նկատմամբ տառերին համաչափ պատ
     կերները (տե՛ս նկ. 16)։ Ո՞ր դեպքերում տրված տառին համաչափ
     պատկերը կլինի հայերենի այբուբենի տառ։ Ո՞ր դեպքերում
     տառին համաչափ պատկերը կլինի այդ նույն տառը։
     նկ. 16
     
     Ա, բ – ե
     
     Բ, գ-ժ
     
     Ե, ս – ո
     
     Գ, ս – ո
     
     Գ, ֆ – 8
242. Արտագծե՛ք 17րդ նկարը և կառուցե՛ք տրված պատկերներին p
     ուղղի նկատմամբ համաչափ պատկերները։
     
     Ա, շրջան – շրջան
     
     Բ եռանկյուն – եռանկյուն
     
     Գ, սեզան – սեղան
     
     Դ, եղեվնի – եղեվնի
     
     Ե, բազմանկյուն – բազմանկյուն
     
     Զ, սունկ – սունկ
     
     Է – եռանկյուն – եռանկյուն

102   Փակագծում տրված գոյականները գրի´ր եզակի կամ հոգնակի ձևով (պահանջվող ձևն ինչպե՞ս գտար):

(Տղա) Տղան համարձակ առաջ եկավ: (Օր) Օրերը ամառանոցում արագ ու հետաքրքիր են անցնում: Ծովափի ժայոերին թառել են սպիտակ թռչուներ։ (թռչուն): (Ոստիկան) Ոստիկանը այդ տանը մի իսկական գա­զանանոց հայտնաբերեցին: (Մարդ) Մարդը կարող են հիսուն ձևով «այո» ասել, բայց այդ բառի գրության միայն մեկ (ձև) կա: Այդ լճի (ջուր) ջուրը երբեք չի սաոչում: Մաքուր, անձրևից դեռ թաց (փողոց) փողոցը դատարկ էր: Հավանաբար (մարդ) մարդիկ քնած էին:

103.      Որոշի´ր, թե ընդգծված բառին տրված հարցերից ո՞րն է համապատասխանամ:

Հեռվում երևացին նավեր: (ի՞նչ, ինչե՞ր)

Հեռվում երնացողը նավ էր: (ի՞նչ, ինչե՞ր)

Քաղաքում կային այգիներ: (ի՞նչ, ինչե՞ր)

Դա քաղաքի ամենամեծ այգին էր: (ի՞նչը, ինչե՞րը)

Ի՜նչ ծանոթ ձայն էր: (ի՞նչ, ինչե՞ր)

Դրսից ծանոթ ձայներ էին լսվում: (ի՞նչ, ինչե՞ր)

Եթե բարձր ձայներ, անպայման կլսեինք: (ինչե՞ր, ի՞նչ աներ)   ,

Ձեր տղան էր եկել: (ո՞վ,ովքե՞ր)

Տղաներ եկան, որ օգնեն: (ո՞վ, ովքե՞ր)

Դա առաջնորդին ծանոթ նետ էր: (ի՞նչ, ինչե՞ր, ի՞նչ աներ)

Տղան փետու րներից սարքել էր նետեր: (ի՞նչ, ինչե՞ր, ի՞նչ աներ)

Որ դիպուկ նետեր, ոսկե խնձորը կգցեր: (ի՞նչ, ինչե՞ր, ի՞նչ աներ)

104.      Հարցերին պատասախանի´ր և պատասխաններն այնպես գրի´ր, որ տեքստի ընդարձակ փոխադրություն ստանաս:

Երեք հազար տարեկանում ավտովթարից կործանվեց ձիթապտղի այն ծառը, որի տակ հույն մեծ փիլիսոփա Պլատոնն իր սաների հետ ցրույցներ էր անցկացնում:

Հարցեր

Ո՞վ էր Պլատոնր Ուսուցիչ: Նա ի՞նչ սովորություն ուներ (ինչպե՞ս էր ուսուցանում սաներին) Չրույցով: Որտե՞ղ էր  ուսուցանում սաների հետ ձիթապտղի ծառի տակ: Ինչքա՞ն ապրեց ծառը երեք հազար տարեկան: Ծառն ինչի՞ց կործանվեց ավտովթարից:

105.      Գտի՛ր Ա  և Բ շարքի բառերի տարրերությունը :

Ա            Բ

Կտրել – կտրատել
կտրտել

թռչել – թռչկոտել,
թռվռալ

վազել — վազվզել

ա) Պատռել, նստել, ջարդել, ծակել, ցատկել, ճխլել:
բ) Ծամել, կռռալ, թափել,  կապել, թշշալ (սրանցից կազմված բառերն ինչո՞վ տարբերվեցին մյուսներից):

Բ շարքում բառերը ածականներ էն գրված։

106. Տրված արմատների կրկնությամբ բառեր կազմի՛ր: Գրությանն ուշադրություն դարձրո՛ւ (ինչո՞վ է տարբերվում մյուս բարդ բառերի գրությունից):

Օրինակ՝
մեծ-մեծ:

Ծանր-ծանր, գույգ-գույգ, չորս-չորս, խիստ-խիստ,

արագ-արագ, բաց-բաց, թաց-թաց:

107. Արմատի կրկնությամբ կազմված, գծիկով գրվող բարդ բառեր գրի´ր:

Օրինակ՝
շուտ-շուտ, երբեմն-երբեմն:

Ուշ-ուշ,արագ-արագ, հիգ-հինգ, բաց-բաց, երկու-երկու։

108. Տրված արմատների կրկնությամբ բառեր կազմի՛ր (արմատների մեջ ի՞նչ փոփոխություն է կատարվում):

Օրինակ՝
Փալաս-փուլուս:

Աման-չաման, մարդ-մուրդ, պարապ-սարապ, պակաս-մակաս, մանր-մունր, փոքր-մոքր, ոլոր-մոլոր, սուս-փուս:

1.Բառերում թաքնված են կենդանիներ և թռչուններ, փորձի՛ր գտնել:
Ծառաբուն-բու, անհավատալի-հավ, լուսանկարչություն-լուսան, ցրտաշունչ-շուն, պայծառատես-այծ, սալորենի-լոր, սուլիչ-ուլ, վարկատու-կատու, տոթակեզ-եզ, բոլորովին-լոր, բաղարջակեր-արջ, կանգառում-գառ: 

2.Գրիր բառեր՝

• որոնք միավանկ են և հոգնակի թվում ստանում են -եր վերջավորությունը,
  
  Ծառեր, ուլեր, քարեր, կովեր, գայլեր,
• որոնք միավանկ են և հոգնակի թվում ստանում են -ներ վերջավորությունը,
  
  Եզներ, գառներ, ձկներ, մկներ
• որոնք հոգնակի թիվը կազմում են այլ վերջավորությամբ՝շեղվելով ընդհանուր կանոններից:
  
  Մարդիկ, կանայք, պարոնայք

3. Հետևյալ բառերի տառերի վերադասավորումով ստացիր բառեր՝ 

քարա-արքա, նեղաս-սեղան, վրեակուր-վերարկու, յուլս-լույս, հրխաշա-աշխարհ, պնուտահա-պատուհան:

4. Հետևյալ բառերի վերադասավորումով ստացիր նոր բառեր:
Հարս-սրահ, մաշկ-մշակ, մարդ-դրամ, կավ-վկա, թույն-նյութ, գրամ-մարգ, երգ-գեր, գութան-անգութ, հույս-հյուս, ագաթ-գաթա:

5.Փոխելով հետևյալ բառերի առաջին տառերը՝ ստացիր նոր բառեր.

Պատանի-մատանի, սնդիկ-գնդիկ, անօրեն-տնօրեն, թախտ-բախտ, բառարան-վառարան, նյարդ-Նվարդ, բեր-կեր:

6.Կազմի՛ր նոր բառեր՝ բառի վերջում ավելացնելով մեկական տառ:
Վեր-վերգ, սար – սարդ ,գիր-գիրք, շուն-շունչ, լուր-լուրթ, սուր-սուրբ։

7. Որոշի՛ր, թե «քաղցր»  բառը որ բառակապակցությունում փոխաբերական իմաստ չի արտահայտում. 

քաղցր խոսք

քաղցր քուն

քաղցր թեյ

քաղցր հայացք

8. Տրված բառերից առանձնացրո՛ւ ավելորդ բառը։ Գրի՛ր, թե ինչ սկզբունքով ես ընտրել այն․

մեծ, հսկա, վիթխարի, փոքր, խոշոր, հսկայական

9.Գրի՛ր ստեղծագործական աշխատանք «Եթե բոլորը ազնիվ լինեին, աշխարհն ավելի ուրիշ կլիներ» վերնագրով:

Տեխնոլոգիայի դասին կատարել ենք բակային աշխատանքներ ամեն դասին հավաքել ենք դպրոցի տարածքում թափված աղբը խնամել ենք և ջրել ենք բույսեր հավաքել ենք տերեւները, որպե